Tülü Dokumacılığı

El veya ıstar tezgâhlarında dokunan, yünün ve tiftiğin genellikle doğal renklerinin kullanıldığı, çözgü ve atkı iplikleri yün, ilme ipliği çoğunlukla tiftik olan, her ilme sırasından sonra 3 ile 30 sıra arasında atkı atılan, hav yüksekliği uzun, yumuşak, kaba dokulu halıya tülü denir.

Anadolu’nun birçok yöresinde dokunan halılar, değişik tipleri, desenleri ve kullanım alanları ile Türk halı sanatının ne kadar zengin olduğunu göstermektedir.

Herhangi bir ticari kaygı taşımayan, pazara çıkmayan bu halılar; dokuma teknikleri, renkleri, yalın ve çağdaş desenleri ile son derece ilginç ve farklı bir halı türüdür. Anadolu halkı yarı göçebe bir yaşam sürdürmesi nedeniyle gündelik yaşamlarında kullanmak amacıyla tülü halılarını dokurlar. Bu halıları “kuşurgu” adını verdikleri sandık odalarında saklayıp gerektiğinde buradan alıp kullanmaktadırlar. Çoğu zaman yaygı olarak kullanılan tülü dokuma, kış aylarında soğuktan korunmak amacıyla kapı boşluklarına asılır. Bunun dışında, üzerine yatmak için yatak, örtünmek için yorgan olarak kullanılır. Küçük ebatlı tülü halıları seccade ve minder olarak kullanmaktadır.

Yaz aylarında yaylaya çıkan yöre halkı, toplandığı zaman çok yer tutmaması ve hafif olması nedeniyle, tülü halılarını beraberinde götürmeyi tercih ederler. Ayrıca süt, yağ, kıyma gibi çeşitli yiyeceklerini çömlek ya da kazanlara koyup üzerlerini tülü halılarıyla örterek sıcaktan korumakta ve bu işleme de “basırık” adını vermektedirler.
Özellikle son yıllarda kendi çevresinin dışına çıkan tülü dokuma (halıları) teknik
özellikleri bakımından halı sanatı içinde özgün bir gruptur.

Tülü Dokuma Çeşitleri

• Düğümlü Tülü (İlmeli tülü)

İplikle dokunan, saçak ve ilmelik ipliklerinin uçlarının kesilmeyip uzun bırakıldığı dokumadır. Çözgüsü halı gibi hazırlanmış olup ilmeleri Türk Gördes düğümü ile atılır.

Gördes düğümü

Düğümlü tülünün (ilmeli) ilmeleri (havları) halıya göre uzundur ve makasla kırkım yapılmaz. İlmeler arasında dört beş (en az) argaç geçirilerek dokunurlar. Yumuşak olması en büyük özelliğidir. Bazen de yumuşaklığı vermek için yüne biraz tiftik (filik) ilavesi yapılır.

Tülü dokumada genellikle doğal renkler kullanılır. Örnek verecek olursak devetüyü, sarı; gök ve kahverengi keçi filikleri, mor koyun yünü ile doğal renkteki yünlerin karışımından doğan yan renkler özellikle seçilerek kullanılır

• Yamçı Tülü 

Düğümlü tülüde taraktan geçirmeden, bükülmeden tiftik kullanılmışsa bu tülüye yamçı tülü denilmektedir. Tiftikler Türk – Gördes düğümü atılarak dokunurlar. Tiftiklerin uçları kesilmez, kendi boyunda kalır. Yamçı tülüler genellikle 70.80x130.140 cm arasında olur.

Karapınar yamçı tülü

•  Çeki Tülü

Çözgüler arasından geçirilen atkı ipliği bir tığ yardımıyla çekilerek oluşturulmaktadır. Çeki tülü genelde 70x80 ve 100x120 ebatlarında olur.





Tülü Dokumada Kullanılan Teknikler.

• Türk (Gördes) Düğümü 

Bu düğüm şeklinde, ilme ipliği, bir çözgü çiftinin (ön ve arka telinin) etrafından dolanarak, uçları arkadan öne doğru alttan çıkarılarak atılır.

Sağ el ile tutulan çözgü çitinden, sol eldeki ilme ipliği önce arka telin sonra ön teline etrafından dolandırılır. Hereke, çift, kapalı, Gördes gibi adlarla anılır. Oldukça sağlam bir düğüm tekniğidir. Zamanla hav yüksekliği yok olsa bile, çözgü çiftinin etrafından dolandığı için desenin kaybolması mümkün değildir. İlme uçları aynı aralıktan çıktığı için geometrik motifli desenlerde görüntü bakımından daha iyi sonuç vermektedir. Ancak bitkisel motifli desenlerde uygulandığı zaman da görüntü bakımından bir olumsuzluğun olmadığına Hereke halıları örnek gösterilebilir.

•  Atkı Atma

Ön ve arka çözgüler arasındaki ağızlıktan her ilme sırasından sonra geçirilen ipliğe atkı ipliği denir. Bazı yörelerde argaç, direzi gibi adlarla da anılır. Çözgülerin durumuna göre oluşan ağızlıktan, geçiş şekli dikkate alındığında iki tür atkı vardır. Kapalı (Türk) düğümle dokunan halılarda önce süzme, sonra basma atkı atılır. Açık düğümle dokunan halılarda ise önce basma sonra süzme atkı atılır.

Vargel yukarıya kaldırılarak, öndeki çözgülerin arkaya geçmesi suretiyle oluşan çapraz ağızlıktan, biraz bolluk verilerek geçirilen atkıdır.

Her düğüm sırasından sonra vargel aşağıdayken çözgülerde çaprazlık oluşturulmadan geçirilen atkıdır.

Tülü Dokuma İşlem Basamakları

1. Düğümler yine halıdaki gibi iki arış (çözgü) üzerine bağlanır. 
2. Halı dokumada kesilen ilmeler, tülü dokumada kesilmez, saçaklar serbest bırakılır.
3. Düğüm sırası tamamlanınca, üzerinden argaç (atkı ipliği) geçirerek kirkitlenir.Düz dokumaya devam edilir. Düz dokumanın genişliği kullanılan saçak yünlerinin uzunluğuna bağlı olarak 5–7 cm olabilir.
4. Düz dokumadan sonra, yine bir sıra saçak yünlerinden ilme atılır. Desen bitene kadar dokumaya devam edilir

Sarma Tezgâh

Çözgü ve dokunan halı üst ve altı leventlere sarıldığından bu tezgâhlara sarma tezgâh
denilmektedir. Sarma tezgâhın ilk halini ise ıstar adıyla anılan tezgâhlar oluşturur.
Günümüzde kullandığımız sarma tezgâhların metal ve ahşap malzemeden imal edilmiş
olanları vardır. Metal tip tezgâhlarda germe makinesi yerine leventlere yani demirlere
sabitlenmiş dişliler kullanılır. Gücü ağacı yerine ise gücü demiri kullanılır. Gücü demirinin
uçları ile yan demirlere sabitlenen vida sisteminin ileri geri hareketini sağlamak suretiyle
çalışır.

Ahşap sarma tezgâhın parçaları aşağıda sıralanmıştır: 

•   İki adet levend
•   İki adet yan tahta
•   Bir adet gücü ağacı
•   Bir adet varangelen (vargel)
•   İki adet gücü altı karşılık takozu
•   Bir adet gerdirme (germe) makinesi
•   Halkalı eğri – doğru demirler
•   Köstek (kal) demiri
•   Bir adet köstek çemberi
•   İki adet yuvarlak çubuk demiri
•   Bir adet tabla
•   Bir adet payanda